1980-jyldary burynǵy Keńes Odaǵynda oqymysty-geologtar jerdi 12 shaqyrym tereńdikke deıin burǵylap, tozaqtyń týra ústinen túskeni týraly biletin bolarsyz. Keńestik burǵyshylar skvajınaǵa mıkrofon baılap túsirip, tozaqy bolǵan mıllıondaǵan adamdardyń qorqynyshty daýystaryn jazyp alǵan. Bul dybys-jazbany ınternetten óz qulaǵyńyzben estýge bolady. Burǵyshylardyń jeti qat jer astynan jazyp alǵan daýysynan shynymen de mıllıondaǵan adamdardyń qınala shyńǵyryp, shýlasyp jatqanyn tap-taza estısiz. Eriksiz deneńiz túrshigedi.
Jer astynan jetken bul daýystyń qandaı qupıasy bar, shyndyq pa, álde jaı ańyz ba? Jurtty áli-kúnge deıin ýlatyp-shýlatqan aýdıojazbanyń shyndyq, ne jasandy ekenin óz ýaqytynda joqqa shyǵaryp, resmı túrde ún qatqan eshkim bolmaǵan. Odan beri de otyz jylǵa taıaý ýaqyt ótip ketti.
Tarıhta bul qupıa daýys týrasynda jazǵandardyń bári jobanyń jetekshisi Dmıtrıı Azzakov degenge silteme jasaıdy. Azzakov bylaı depti: «Komýnıs retinde men Bıblıaǵa senbeımin, biraq oqymysty ǵalym retinde endi tozaqtyń bar ekenine ımandaı senetin boldym. Biz estigenimiz ben kórgenimizdi aıtyp otyrmyz. Sondyqtan da tozaqqa týra túsetin joldy burǵylaǵanymyzǵa asa senimdimiz». Bul esim alǵash 1989 jyly baspasóz betine shyqty. Iaǵnı Fınlándıada shyǵatyn jastar gazetinde sol kezde jazylǵandaı, SSRO-da Batys Sibirdi burǵylaý kezinde 14,4 shaqyrym tereńdikke jetken keńestik geologtar kenet burǵynyń úńgirge nemese bos keńistikke tap bolǵanyn baıqaıdy. Geologtardyń eshqaısysy da mundaı tereńdikte bos keńistik bolady dep oılamaǵan. Sóıtip, uńǵymadan burǵyny arnaıy kranmen 70 saǵat ishinde sýyrǵanda, tereńdikte qatty jarylys bolǵandaı, otty jalyn syrtqa lap etedi. Týra burǵymen birge tisi aqsıǵan, tyrnaǵy tarbıǵan, úlken yzaly kózdi maqulyq ere shyǵyp, kózdi ashyp-jumǵansha ǵaıyp bolǵandaı. Týra sol kezde oqıǵa ornynda bolǵandar ony solaı elestetedi. Jumysshylar men ınjenerlerdiń kóbisi záresi ushqannan tura-tura qashady. Burǵyshylar bul nárseni odan ári zerttemek bolyp, lıtosferli plıtalardyń qozǵalysyn jazyp alýǵa arnalǵan mıkrofondy skvajınaǵa túsirgende… qınalyp shyńǵyrǵan adamdardyń daýystaryn estıdi. «Alǵashynda biz bul daýysty burǵylaý qondyrǵysynan shyǵyp jatqan bolar destik, biraq tyńǵylyqty teksergenimizde shynymen kúdigimiz rastaldy. Bul bir ǵana adamnyń shyńǵyrǵan daýsy emes. Júzdegen mıllıon adamnyń úni. Baqytymyzǵa oraı, biz bul qorqynyshty daýysty magnıtofon lentasyna jazyp aldyq»,– deıdi Azzakov.
Azzakov degenniń kim ekeniń zertteýshiler áli kúnge deıin tappaǵan. Ayzǵa aınalyp ketken bul maqalany fınder gazetke 1-sáýirdegi ázil kúnine oraılastyryp salǵan eken. Ary qaraı álemge birden qaýlap tarap ketken. Fın gazetine shyqqan bul maqalany kezinde SSRO-nyń barlyq gazeti jarysa basty deýge bolady. Sekseninshi jyldardyń sońynda bul oqıǵany Amerıka telekompanıalarynan bastap, shet eldiń barlyq aqparat quraldary «orystar tozaqtan malǵundy bosatyp jiberdi» dep shýlatty. Solardyń birinde keńes burǵylaýshylarymen birge shet eldik azamattardyń bolǵandyǵy aıtylady. Olar keıinnen óz ómirleri úshin qorqyp, tyǵylyp júrgenge uqsaıdy-mys.
«Eger olar qaıtadan SSRO-ǵa barsa, túrmede keminde on bes jyl otyrady. Jer astynan shyqqan adam daýystarynyń ashylýy orystardy dúrliktirgeni sonshalyq, olar basynda shet eldik jumysshylarmen ne isterin bilmeı qatty sasqan».
«Eger bul oqıǵa Brejnevtiń kezinde bolǵanda, bizdi óltirtetinine eshqandaı kúmánimiz joq. Bizdiń bárimizdi eki kúnnen keıin SSRO-dan shyǵaryp jiberdi. Orystar eger bul týraly aýyzdaryńdy ashsańdar ómirleriń qıylady dep qorqytty»,– deıdi sheteldik BAQ quraldarynda sóz alǵandar.
Biraq SSRO-da shyn máninde mundaı tereń burǵylaý Batys Sibirde emes, Mýrmansk oblysyndaǵy Kolskaıa uńǵymasynda júrgizilip jatqan-dy. Onda 16 zertteý laboratorıasy jumys istep, ony SSRO geologıa mınıstri tikeleı basqaryp otyrǵan. 1970 jyly Lenınniń 100 jyldyǵyna baılanysty bastalǵan burǵylaý jumysynyń kúrdeliligi ǵaryshty alǵash ıgergenmen teń bolmasa, kem bolmaıtyn. 1983 jyly keńestik burǵylaýshylar týra 12 shaqyrym tereńdikke jetken-di. Qalǵan 262 metrdi jeti jylda áreń degende qazyp shyqty. Álgi shet eldik gazette aıtylǵandaı, 14 shaqyrym emes, burǵylaýshylar 12 262 shaqyrym tereńdikke 1990 jyly ǵana jetken. Álemde eshbir eldiń burǵylaýshylary dál mundaı tereńdikke jetpegen, Gınnestiń Rekordtar kitabyna engen uńǵyma «tozaqqa aparatyn jol» atanyp ketken-di. Sebebi árbir burǵylanǵan jańa shaqyrym kezinde SSRO-da baqytsyzdyq bolyp otyrǵan. Onyń ústine burǵylaý jumystary kezinde túsiniksiz apattar kóbeıip, beımálim kúshter kedergi keltirgen. Burǵyshylar týra 13 myń shaqyrym tereńdikke jetkende SSRO tarap tyndy. Kózdelgen maqsat 15 myń shaqyrym tereńdikke deıin qazý bolatyn. Ary qaraı bul isti burynǵy SSRO-nyń izbasary Reseı jalǵastyrǵanmen, burǵylaýǵa qarjy jetispeýshiligine baılanysty degen syltaýmen 1995 jyly birjola toqtatyldy. Kóptegen halyqaralyq qorlar bul jobaǵa qarjy quıýǵa daıyn ekendikterin málimdegenmen, 220 gradýs ystyq temperatýrada mıkrofonǵa shýlasa shyńǵyrǵan adamdardyń daýsy jazylyp qalǵan álgi mıstıkalyq sumdyqtan júrekteri qatty shaılyqty ma, burǵylaýshylar bul isti osy kúnge deıin qaıtyp qolǵa alǵan joq. Gınnestiń Rekordtar kitabyna engen bul sumdyq joba búginde adamzattyń planetanyń eń tereń qabatyna suǵyna jetkenin aıǵaqtaıtyn belgi qana, uńǵyma betine betine lúk jabylǵan kúıde miz baqpaı tur. Ol jerde qazir tehnıka da, adam da qalmaǵan. Al birjola jabylǵan sensasıalyq jobanyń jetekshisi, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, akademık Davıd Gýberman jer astynan jazylyp alynǵan daýys týraly ǵylymı kongreste ózine qoıylǵan suraqqa «jer asty áleminiń qupıasy bizge áli beımálim» dep bulyńǵyr túrde jaýap bergen.
«Sonymen kúni búginge deıingi álemdegi eń tereń uńǵyma ǵylymǵa ne berdi?» degen suraqqa keleıik. Aldymen Jer planetasynyń jasy 3 mlrd jyl ekeni anyqtaýǵa múmkindik berdi. 6840 metr tereńdikten keıin ǵalymdar jer betinde budan 2,5 mlrd jyl buryn ne bolǵanyna boljam jasady. Planetada tirshilik belgisi burynǵy zertteýge qaraǵanda 1,5 mıllıard jyl buryn paıda bolǵanyna kóz jetkizdi. Mektep oqýlyqtarynda aıtylyp júrgendeı, jer qyrtysy granıt, bazalttan ǵana turmaıtyn kúrdeli ekeni anyqtaldy. Álemdegi eń tereń uńǵyma júrgizgen burǵylaýshylar Jerdiń qaq ortasyna deıingi joldyń tek 0,18 paıyzyn ǵana júrip ótýge murshasy jetipti. Al Jerdiń qaq ortasyna jetý úshin áli 6400 shaqyrym kerek-ti...
Tóreǵalı TÁSHENOV
